Ілюстрацыйнае фота: cottonbro studio
“Самы звычайны анцісемітызм”
Негледзячы на тое, што ў Беларусі хапае гарадоў і мястэчак, што былі населеныя габрэямі, менавіта Бабруйск мае званне “сталіцы”. Гэта спарадзіла нямала жартаў і показак – і часам цалкам шавіністычных. Калі вы з’явіліся на свет у нашым горадзе, то, хутчэй за ўсё, у час знаёмства з людзьмі з іншых месцаў маглі пачуць “жартаўлівае” азначэнне “габрэй_ка”. Не зважаючы на тое, якое вы сапраўды маеце паходжанне, натуральна. І нават фанатаў футбольнай “Белшыны” апаненты называлі не іначай як “жыды”.
Часам местачковы анцісемітызм выліваўся ў агрэсію. Прыгадаем выпадак, калі ў 2011 годзе невядомыя цягам тыдня двойчы напалі на дзеючую сінагогу – разбілі вокны, зламалі плот, распісалі сцены абразамі і свастыкамі. З нядаўняга – калі ў траўні 2022 года мужчына размаляваў сцены “Габрэйскага дворыка” літарамі “Z”. А рабін Шауль Хабаба прыгадваў у адным з інтэрвію, што ў першы час, калі ён толькі пераехаў у Бабруйск, яго маглі абразіць проста на вуліцы.
Адзін з нашых суразмоўцаў, Міхаіл, расказвае, што апошні раз сутыкаўся з адмоўным стаўленнем да свайго паходжання даўно – у дзяцінстве і юнацтве:
– Так, здараліся абразы па нацыянальнай прыкмеце. Але гэта было некалькі разоў і даўно. Вядома, так мяне хацелі зачапіць. Самы звычайны антысемітызм, – рэзюмуе бабруйчанін.
Другая наша суразмоўніца, Ева, адзначае, што яны з сябрамі чамусьці ніколі не абмяркоўвалі тэму анцісемітызму, хоць такія выпадкі часам і здараліся.
– У мяне ёсць маленькая, але паказальная гісторыя. Некалі ў маім жыцці быў чалавек, якога ў свае 18-20 год ідэнтыфікавала як лепшага сябра. Але праз пэўны час ён ажаніўся, у яго з’явілася дзіця, я шмат працавала, таму мы больш не тусілі.
Неяк сустрэла яго па дарозе на працу, я тады выкладала ангельскую мову ў габрэйскай нядзельнай школе. Ён спытаў, куды іду, я адказала, як ёсць. Ён запытаў: “Ты што, габрэйка?” – “Ну так”. І першае, што ён зрабіў – гэта крок назад, быццам я пракажоная нейкая. Было вельмі непрыемна.
Я вельмі здзівілася. Канешне, я ведала пра анцісемітызм, але не думала, што сама з гэтым сутыкнуся. І дакладна не з боку гэтага чалавека, бо я ж не змянілася, я ўсё тая ж дзяўчына, з якой ён некалі да раніцы вёў філасофскія размовы. Ён канешне паспрабаваў гэта перавесці ў жарт, тыпу ён не гэта меў на ўвазе і бла-бла-бла, але “рамантычны момант згублены”, як казала Масяня. Я не размаўляла з ім больш ніколі, то бок гадоў 8-10 ад таго часу прайшло.
Да таго моманту я не думала, што гэта штосьці, што трэба будзе хаваць з людзьмі, якія мяне ведаюць і нармалёва да мяне ставяцца, але могуць змяніць сваё меркаванне на 180 проста праз тое, што я габрэйка.
Пакуль я была ў Беларусі, вельмі блізка да сваёй суполкі, адчувала сабе больш бяспечна. Зараз я жыву ў адной з еўрапейскіх краінаў, і ўсё ўжо інакш. Нават у размовах з тутэйшымі беларусамі я асцерагаюся казаць пра тое, што габрэйка.
Акурат нядаўна абмяркоўвала са знаёмым беларускім габрэем з Швецыі, што не разумею – хто я? У Беларусі было проста – я беларуская габрэйка, а тут… Я беларуска ў іншай краіне, ці я габрэйка ў іншай краіне, ці я беларуская габрэйка ў іншай краіне, але тады як гэта ўсё спалучыць? Парада была ўніверсальная, проста прыняць усё разам, але зрабіць гэта куды складаней, чым падаецца, – адзначае Ева.
Ілюстрацыйнае фота: cottonbro studio
“Пад школьным фота напісалі, што ў Бабруйску шмат брунетаў_к, маўляў, сказваецца мінулае”
Гісторыя Евы паказальная тым, што найчасцей людзі і самі не задумваюцца – якой ты нацыянальнасці, а калі маеш “звычайную”для сваёй краіны знешнасць – тым больш. Бацька нашага суразмоўцы Яўгена – азербайджанец, маці – беларуска, а сам хлопец сцвярджае, што ніколі не сутыкаўся хоць з нейкай адмоўнай рэакцыяй адносна сваіх каранёў.
–У мяне знешнасць асабліва не мэтчыцца з прозвішчам, напэўна таму так, – мяркуе бабруйчанін. – Але вось праз тое, з якога я горада, былі “разгоны” ў час навучання ва ўніверы. Што, маўляў, прыехаў з горада, дзе габрэі жывуць.
Таксама ў нас быў дзіўны выкладчык курса айчыннай вайны. Ён дакалупваўся да студэнтаў, хто быў візуальна падобны на “каўказцаў”. Прымушаў іх па-беларуску казаць. Хаця сам пры гэтым быў вялікарускім шавіністам.
–У 90-я я хадзіла ў сярэднюю школу, і ў нашым класе вучылася дзяўчынка са звычайнымі славянскімі імем і прозвішчам, мела звычайную знешнасць. Ну, брунетка з цёмнымі вачамі, але такіх хапае, гэта не нешта звыш. Але чамусьці хлопцы часам дражнілі яе “жыдоўкаю”, – узгадвае Аляксандра. – Прычым найбольш яе буліў хлопец-казах, з тыповымі для казахаў знешнасцю, імем і прозвішчам. Таксама ў нашым класе ўсіх, хто не хацеў дзяліцца, называлі “жыдамі” – такі бытавы анцісемітызм, хутчэй за ўсё, прынесены з іх сем’яў. Пры гэтым я не памятаю, каб настаўнікі нам штось такое расказвалі, што гэтак рабіць нельга, а пра мову варожасці тады і згадак не было. Усё спазнавалі самі, на ўласным вопыце, – рэзюмуе бабруйчанка.
Яшчэ адзін наш суразмоўца – Адась, мае армянскія карані і знешнасць, але таксама кажа, што булінгу праз паходжанне ніколі не адчуваў.
–У школе рознае было, але вось булінгу наконт нацыянальнасці бацькоў не магу прыгадаць. Максімум падколкі невялікія. Усё ж такі я ў школе яшчэ ў 90-я вучыўся, магчыма зараз усё змянілася. Ці мой выпадак адзінкавы, усё можа быць, – разважае Адась.
Лала мае азербайджанскія карані, яскравую “ўсходнюю” знешнасць і нуль сумнага вопыту адносна нацыянальнасці.
–Падаецца, на асабісты вопыт паўплывала тое, што я з Бабруйска. Неяк хтосьці пракаментаваў маё школьнае фота: “У вашым горадзе так шмат брунетаў і брунетак! Відаць, адбіваецца мінулае”.
То-бок, гэты чалавек падумаў, што палова майго класа – габрэі, і я ў тым ліку.
А ў нас былі армяне, таджык, – смяецца суразмоўніца. – Нават ва ўніверы я трапіла ў шматнацыянальную групу, са мной вучыліся ліванец, іранец, літовец. Таму праблем з гэтым ніколі не было.
ілюстрацыйнае фота: Kelly
“Дзеці шапталіся: “О, чорны хлопчык!”
Ганна навучалася ў адной школе з бабруйчанінам, бацька якога быў афрыканцам. Яна прыгадвае, як на яго рэагавалі іншыя.
– З гэтым хлопцам мы пазнаёміліся яшчэ ў школе, штопраўда, ён навучаўся на год старэй. На пераменках ён гуляў з усімі, не было нейкага асаблівага стаўлення. Вядома, калі нейкія дзеці бачылі яго ўпершыню, пачыналі шаптацца: “О, чорны хлопчык, негр!” А таксама многія жадалі ўбачыць яго далонькі – бо яны былі белыя, як і ў нас.
Але праз нейкі час сумесных гульняў усе забываліся, у каго якога колеру скура і проста сябравалі.
Гэтага хлопца ўспрымалі за свайго, бо бачылі яго штодня, размаўлялі. Ён добра размаўляў па-руску, з лёгкім акцэнтам.
А вось на вуліцах людзі абарочваліся і са здзіўленнем на яго глядзелі. Бо ў тыя часы гэта была рэдкасць для Бабруйска.
Пасля я перайшла ў іншую школу, і ўжо дарослай дзяўчынай зноў сустрэлася з гэтым хлопцам у агульнай кампаніі. Мы шпацыравалі па горадзе, весяліліся, а ўвечары пайшлі на танцы, тады гэта была “клетка” у гарадскім парку. Як на яго рэагавалі іншыя? Я не ведаю, бо нас было шмат, і не звярталі ўвагу на іншых. Але праз час знаёмая сказала, што бачыла нас у той дзень у парку і вельмі здзівілася – беларусы ў кампаніі цемнаскурага… Як ён тут апынуўся? Хоць на той момант хлопец ужо год 10 жыў у нашым горадзе.
Прыгадваю, што бачыла вясельныя фота яго бацькоў з бабруйскага загсу. Наколькі я ведаю, абое яны былі медыкамі, маці – беларуска, а бацька з Кеніі.
Ілюстрацыйнае фота: Phil Nguyen
Выйсці замуж за в’етнамца
Наагул, падаецца, бабруйчане даўно мусілі звыкнуцца да экзотыкі. Прыгадаем часы, калі ў нашым горадзе жыло багата в’етнамцаў, і ўсе гараджане і раён дружна ездзілі да іх на закупы, бо ў іх можна было знайсці ўсё, пра што пішчэла тагачасная мода. Ці было да в’етнамцаў нейкае адмоўнае стаўленне? Магчыма, бытавы шавінізм спрацоўваў і тут. Але вось якую гісторыю нам яшчэ расказала Аляксандра:
– Мая сяброўка жыла на вуліцы Лынькова, і там быў цэлы інтэрнат ці дом заселены в’етнамцамі. І неяк яе суседка, вучаніца класа сёмага ці восьмага класа, падзялілася планамі на жыццё: “Вось скончу 9 класаў і адразу выйду замуж за в’етнамца. Бо ў іх шмат грошай, яны не п’юць…” То-бок, дзяўчо паназірала за імі, з кімсьці пасябравала, і такім вось чынам сфармавала сабе ўяўленне пра будучае стабільнае жыццё, – узгадвае бабруйчанка.
–Недзе ў 1976-77 гадах у Бабруйск прыехала багата в’етнамцаў, ці то вучыцца, ці то працаваць, – прыгадвае наша суразмоўніца Варвара. – Запомнілася, што гэта была зіма, і ім усім закупілі аднолькавыя клятчастыя палітончыкі ў краме “Дзіцячы свет”. Яны хадзілі па ўсім горадзе, у аднолькавай вопратцы, шкада іх было. Але не памятаю, каб нейкае адмоўнае стаўленне да в’етнамцаў было.
Іх рассялілі па інтэрнатах – на Даманскім, знаёмыя часта ўзгадвалі, што яны смажылі селядзец, а яшчэ мясцовыя рыбакі мяхамі збіралі для іх у Бярэзіне рачных мідый.
Пасля перабудовы в’етнамцы пачалі скупляць у крамах усё, што магчыма – тазы, мясасечкі, бытавую тэхніку. Відаць, недзе прадавалі, а сюды прывозілі “адыдас” і “пуму”, – смяецца Варвара. – Дарэчы, касцюм “Чыкага булз” і дагэтуль у нас на лецішчы носіцца ўсімі – і ён неўміручы, ніводнай дзірачкі, відаць спачатку нават “палёнку” шылі якасна. Спярша яны гандлявалі на раскладушках на Дзяржынцы, а пасля пераехалі на Яловікі.
Вядома, мы недзе кампаніямі перасякаліся з імі ў горадзе, і заўсёды гэта былі нейкія прыязныя кантакты. Для нас яны былі цікавымі. Памятаю, адзін са знаёмых в’етнамцаў прыгожа граў на гітары і спяваў. Наагул, да іх добра ставіліся, а мясцовыя дзяўчаты з імі сустракаліся, выходзілі замуж, нараджалі дзяцей. Вядома, я магу не ведаць пра нейкія выпадкі агрэсіі да іх, бо хапае кепскіх людзей, але ў маім асяроддзі такога не было.
Ілюстрацыйнае фота: cottonbro studio
“Я і зараз памятаю як паслаць на тры літары па-ромску”
Па статыстыцы ў Бабруйску жыве амаль палова ўсіх рома Магілёўшчыны. Асноўная частка – у Зялёнцы і Цітаўцы. З гэтым народам у нашым горадзе звязана нямала міфаў і пужалак. Бабруйчанка Аліна расказвае пра тое, як стэрэатыпы ўплываюць на ўспрыманне іншых людзей.
– У нашу царкву хадзіў хлопец з ромаў – прыемны ў стасунках, разумны, прыгожы. Мяне заўсёды здзіўляла, што ніхто з маладых дзяўчат не хацеў з ім сустракацца. У выніку ён некуды з’ехаў вучыцца і знайшоў сабе дзяўчыну-ромку.
– Так, стэрэатыпы ўплываюць, але я ведаю прыклад, калі беларуска выйшла замуж за ромскага хлопца і жыве з ім ужо год 35. Гэта сяброўка маёй маці, таму я ведаю гэтую сям’ю з ранняга дзяцінства, – кажа Аляксандра. – Не памятаю, каб з гэтай нагоды быў хоць нейкі дыскамфорт. Мама ходзіць да іх у госці – там збіраюцца рома і беларусы за адным сталом, і ў іх звычайныя размовы, усе ставяцца адно да аднаго прыязна. Ведаю, што сяброўка разумее ромскую мову, але сама не размаўляе, пры гэтым адчувае сябе ў сям’і і асяродку мужа як свая.
Наша суразмоўніца Ліза расла ў раёне, які мяжуе з Цітаўкай. Таму з дзяцінства штодня сутыкалася з ромскімі дзецьмі ў школе і ў час сумесных гульняў.
– Са мной у класе вучыўся адзін ромскі хлопчык, сусед па вуліцы. Я яго ведала яшчэ да школы, мы разам гулялі. А яго старэйшы брат сябраваў з маім старэйшым братам. Таму для мяне было цалкам нармальна з імі сябраваць, гэта былі звычайныя дзеці, і розніцы мы не адчувалі.
Яны нас вучылі некаторым выразам, я і зараз памятаю як паслаць на тры літары па-ромску. Цяпер, калі да мяне падыходзяць ромкі з прапановай паваражыць, і пры гэтым паводзяць сябе нахабна, я адыходжу і адзін з гэтых выразаў нібыта сабе пад нос кажу, каб яны чулі.
Мой ромскі аднакласнік быў самы старэйшы сярод нас, бо позна пайшоў у школу. У яго была вельмі добрая сям’я! Бацька і маці працавалі дворнікамі недалёка ад дома. Яны віталіся з усімі на вуліцы, іх паважалі за тое, што працуюць і ніхто з іх сям’і ніколі не прасіў грошы і не быў заўважаны за нейкімі кепскімі справамі. Наколькі я ведаю, і мой аднакласнік працягнуў гэты шлях. Ён скончыў школу і пайшоў у тэхнікум, здаецца, працуе на заводзе.
Што тычыцца сяброўства, на дварэ ромскія дзеці часам трымаліся паасобку, сваёй кампаніяй, але часамі і з намі гулялі. Калі дзяўчаты былі на рацэ, то заўсёды купаліся ўсе разам, але ва ўсім адзенні. Я сябравала з адной дзяўчынкай, хоць сваякам гэта не вельмі падабалася. Дарэчы, некаторым з іх таксама бацькі не дазвалялі сябраваць з беларусамі. Але ў той дзяўчыны засталіся ад сяброўства добрыя ўспаміны. Часам мы дарослымі ўжо хадзілі разам дадому з “Дома сувязі”, размаўлялі пра хлапцоў-мужоў і гэтак далей.
То-бок, мы жылі з імі побач з ранняга дзяцінства, ездзілі адным аўтобусам, віталіся, размаўлялі па-суседску. У нашай сям’і таксама ёсць ромскія карані, і маці да іх падобная. Памятаю, як з ёй часта заводзілі размову на ромскай мове, і не маглі паверыць, што яна яе не ведае. І дасюль часамі блытаюць, – смяецца Ліза.
“Гэтая праца навучыла мяне ніколі не асуджаць, і не думаць аб іншых на падставе стэрыатыпаў”
Бабруйчанка Зінаіда таксама жыла побач з Цітаўкай, таму называе свой вопыт стасункаў з ромамі “нейтральным”.
– Са мной у класе навучаўся ромскі хлопчык. Так, ён адрозніваўся ад іншых дзяцей, але не ў негатыўным сэнсе, ён нічога дрэннага не рабіў. Але ён быў вельмі асацыяльны, ніколі не гуляў на перапынках з іншымі дзецьмі, не размаўляў. Але і да яго ніхто не ішоў на кантакт, яго не прымалі. Быў дрэнна апрануты, у брудным, дзіравым адзенні. Мы думалі, што ён вельмі бедны. Вучыўся дрэнна, так сама як і іншыя “двоечнікі”, у якіх не было матывацыі навучацца.
Неяк у школу прыйшла яго мама, вельмі добра апранутая, у золаце, у футры, з новай клёвай торбачкай са стразамі. І тады нам усім стала яго шкада. Памятаю, мы доўга абмяркоўвалі яго маці і асуджалі яе. Не разумелі, як гэта – апранацца як каралеўна, а сына амаль цэлы год не апранаць увогуле. Ён вучыўся з намі год ці два, маці потым яго забрала. Больш я нічога пра яго не ведаю.
У Польшчы я пазнаёмілася з жанчынай, вельмі адукаванай, мудрай, прыгожай, працавала яна ў IT калі не памыляюся. Мы з ёй размаўлялі на тэму Беларусі, расізму, неталерантнасці і гд. Апынулася, што яна ромка. Праз год я шукала працу ў офісе, а яна мне патэлефанавала і прапанавала працу ў фундацыі. Я пагадзілася.
Праца была вельмі цікавая і вельмі складаная. Мы дапамагалі ўцекачам з Украіны ромскага паходжання. Я была офіс менеджаркай, але рабіла розныя рэчы. Праз тое што я разумею ўкраінскую мову, размаўляю на польскай і рускай – я часамі была перакладніцай. Аднойчы я нават знайшла паўгадовае дзіця, якое знікла ва Украіне, і ніхто не ведаў – ці жывое яно ўвогуле.
Я набывала квіткі для гэтых людзей, ежу, выдавала ім адзенне ды іншую гуманітарную дапамогу.
Гэтая праца навучыла мяне ніколі не асуджаць, і не думаць аб іншых на падставе стэрэатыпаў. Я пазнаёмілася з вельмі добрымі людзьмі ромскага паходжання і зараз яшчэ лепей іх разумею.