На гэтым тыдні беларусы адзначаюць адно з самых важных і старажытных святаў – Радаўніцу. У гэты час прынята наведваць месцы пахавання памерлых, прыбіраць і ўпрыгожваць надмагіллі, сустракацца на могілках з роднымі і сябрамі, узгадваць нябожчыкаў. І, вядома ж, гэта час, калі мы думаем пра вечнае – смерць і жыццё. Але стаўленне да гэтых тэмаў нават за апошнія сто год даволі моцна змянілася. Чаму так? Спрабуем разабрацца з нашымі суразмоўнікамі(цамі).
Ілюстрацыя: 1387.io
Іншая філасофія смерці
У расповедах старых людзей, што нарадзіліся ў пачатку 20 стагоддзя, можна было назіраць асаблівае стаўленне да смерці: гэта непазбежна, там мы сустрэнемся з памерлымі блізкімі, а колькі пражывеш – як Бог дасць. Напэўна адсюль узялася традыцыя загадзя рыхтавацца да ўласнага пахавання – набываць адзенне, абутак, а часам нават замаўляць труну і помнік, якія захоўваліся ў хаце ці гаспадарчых забудовах. Для многіх з нас гэта можа выглядаць вусцішна, а для старога пакалення – цалкам натуральна.
І калі ты трапіш у этнаграфічны музей, хутчэй за ўсё пачуеш гісторыю пра тое, што вось такую кашулю нявестка для свякроўкі на смерць вышывала і дарыла. А цяпер уяві, калі штось падобнае прэзентаваць маці свайго нарачонага сёння… Як мінімум, падумаюць, што ў цябе з галавой нядобра. Для старых жа людзей гэта было нават неабходным – мець на смерць вышытае адзенне, бо па ўзорах тваёй мясцовасці на тым свеце «свае пазнаюць».
Дарэчы, нават калі чалавек не верыў у тагасвет, Бога ці рай з пеклам, традыцыі ўсё адно гралі моцную ролю. Неяк у Бабруйску аўтарка гэтага матэрыялу пазнаёмілася з жанчынай год 80-ці, што паклікала нас, выпадковых мінакоў, да сябе ў хату, каб з гонарам паказаць труну, якую падрыхтавала сабе на смерць. Адметна, што труна стаяла проста каля ложка жанчыны, і была шчодра аздобленая нейкай бліскучай тканінай ды карункамі.
То-бок, проста ўяві сабе – яна штоночы клалася спаць каля труны. Выглядае як сцэна з фільму жахаў!
«Я ўсіх суседзяў клічу паглядзець на маю труну, але не ўсе пагаджаюцца, – патлумачыла бабруйчанка. – А чаму я сама гэтага ўсяго не баюся? Бо я атэістка!»
Але, вядома, справа не толькі ў атэізме. Стаўленне да смерці, як да нечага непазбежнага і натуральнага, закладзена ва ўсе рэлігіі, і ў хрысціянстве яно ёсць, што ўжо казаць пра паганства. Тым больш, сама Радаўніца – першапачаткова менавіта паганскае свята, з часам прымеркаванае Царквой да Вялікадня. Сёння большасць гэтых традыцый памірае, разам з іх носьбітамі. Так і атрымалася: у тагасвет вераць не ўсе, а навука пакуль не дала адказ на пытанне: «А што там пасля?»
Ілюстрацыя: 1387.io
Смерць як «новая нармальнасць»
Тое, наколькі больш сучасныя пакаленні баяцца смерці, заўважна нават па стаўленні да ўзросту – ва ўсялякім выпадку гэта востра адчуваецца ў постсавецкіх краінах. Ужо бліжэй да 30 пачынаюцца ўсе гэтыя жарты пра таблеткі, пясок, які сыпецца з чалавека, а культ маладосці дасягнуў нейкіх нерэальных памераў – выглядаць не на свой узрост стала навязлівай ідэяй. Часам сапраўды весела назіраць, як нават талерантныя да ўсяго на свеце людзі настолькі нецярпімыя да тэмы сталення.
І хоць ва ўсе часы існавалі канфлікты і дыскусіі паміж людзьмі розных пакаленняў, сёння ва ўсім гэтым адчуваецца менавіта страх. Мы сапраўды не ведаем, што «там», бо, па шчырасці, не разумеем да канца, што адбываецца «тут». А для тых, хто штодня знаходзіцца ў небяспецы, успрыманне смерці наагул набывае новыя, нечаканыя формы.
Надзея, бабруйчанка, якая жыве ў Львове ў час вайны, кажа, што гэта сапраўды заўважна – як змянілася стаўленне людзей да смерці:
– У цэлым я пагаджуся, што глабальна стаўленне змянілася. У жыцці з’явілася больш фактараў задавалення: безліч розных забаўляльных рэчаў, мы падарожнічаем і бачым свет, і нібы ёсць больш чаго губляць.
Што тычыцца жыцця ва ўмовах вайны – тут смерць становіцца паўсядзённай з’явай. І гэта страшна!
Калі амаль кожны дзень можаш бачыць пахавальныя працэсіі, бываць на Марсавым полі, якое павялічваецца на вачах… Наагул, мы паміж сабой, вядома, размаўляем пра смерць. Але гэтая тэма згубіла ранейшы піетэт. На жаль, гэта становіцца штатнай сітуацыяй, і ты проста выдыхаеш… Як у вершы Вікторыі Амелінай: «Сьогодні ні я, відбій». Але гэта пастаянна адчуваецца. І я не разумею, як людзі жывуць у Харкаве, напрыклад. Напэўна, там ты нібыта ўвесь час балансуеш на краі.
Трэба прызнаць, што гэта – новая нармальнасць. Падаецца, што праз яе людзі намагаюцца насалоджвацца жыццём і цэняць моманты з блізкімі больш, чым раней, – разважае Надзея.
Суразмоўніца таксама прыгадвае размову з сваім хлопцам і яго стаўленне да смерці:
– Мой нарачоны – цяпер на вайне. Неяк ён сказаў, што раней яму было ўсё роўна – вернецца, ці не. Тлумачыў гэта так: смерць – справа аднаго моманту, вось ты быў – і цябе няма. Вядома, ён усведамляў, што ёсць родныя, якія будуць па ім гараваць. Але не баяўся. І калі я сказала, што з гэтым трэба штось рабіць, бо гэта ненармальна, адказаў: «Але я сустрэў цябе. Цяпер у мяне ёсць успаміны, да якіх хочацца вяртацца».
Ілюстрацыя: 1387.io
«Не думаю пра смерць»
Яшчэ адзін наш суразмоўца, Мікола, лічыць сябе агностыкам. На яго думку, пасля смерці нічога няма, таму яго палохае менавіта небыццё, а не невядомасць.
– Нядаўна я думаў пра смерць, але ў такім кантэксце: «Мне так кепска, што я магу памерці». Гэтак я рэагаваў на хваробу, у мяне быў грып, які надзвычай цяжка пераносіўся, і я некалькі дзён ляжаў у ложку, перасоўваючыся «па сценачцы», не маючы сілаў нават пад’есці.
Але наагул я не думаю пра смерць. Мяркую, больш пачну разважаць пазней, з узростам. Бо чым сталей чалавек, тым больш яму страшна паміраць.
Наагул я згодны з тым, што сучаснае пакаленне па-іншаму ўспрымае тэму смерці. Мяркую, праз рэлігійны светапогляд. Усё ж 100 год таму рэлігія грала важную ролю ў жыцці чалавека, а сёння грамадства больш секулярызаванае.
Асабіста я не веру ў жыццё пасля, мяркую, што «там» няма нічога. І мне шкада не пабачыць тое, што будзе тут пасля майго знікнення.
Пры гэтым Мікалай добра ставіцца да свята Радаўніцы і лічыць яго вельмі важным для беларусаў(ак).
– Гэта добрая традыцыя. Яна адрознівае нас ад многіх іншых народаў, мае дахрысціянскія карані, гэта наша сапраўдная гісторыя. Але менавіта ў гэты дзень я не выпраўляюся на могілкі. Звычайна ездзім з бацькам у грыбы восенню ў мясцовасць, дзе пахаваныя яго сваякі, а заадно прыбіраемся на могілках. Бо яны знаходзяцца сярод лесу, і прырода там перамагае.
Ілюстрацыя: 1387.io
«Смерць выклікае пачуццё віны»
Наша суразмоўніца Алена кажа, што ўсё часцей разважае на тэму стаўлення да смерці. Яна звязвае гэта з тым, што цягам некалькіх апошніх год памерла шмат блізкіх ёй людзей.
– Самае адметнае, што заўважыла – у большасці людзей тэма смерці выклікае пачуццё віны. Кшталту: вось, недастаткова цёплых словаў казалі нябожчыкам, маглі б часцей бачыцца, прыязджаць, прымусіць нейкіх лекараў прайсці і гэтак далей. І многія жывуць з гэтым пачуццём не адзін год і не два.
Нядаўна знаёмы, у якога родны чалавек памер пасля працяглай і цяжкай хваробы падзяліўся, што яго раздражняе, калі людзі кажуць: «Думай пра тое, што для памерлага скончыліся пакуты, цяпер яму лёгка». Ён адзначыў, што яго такія словы не суцяшаюць, а нават злуюць. Напэўна, гэта акурат праз тое, што ён не меў магчымасці развітацца з нябожчыкам, патрымаць яго за руку, папрысутнічаць на пахаванні. Бо гэта ён адчувае віну і гэта яму не лёгка. Вось у чым справа.
І таму мы дасюль чуем гэтыя гісторыі, калі палітэмігранты вяртаюцца з замежжа на развітанне, а ў выніку трапляюць у турму. Хтосьці кажа ім: «Ну і дурні вы, памерлым усё адно ўжо!» Але справа ў тым, што жывым не ўсё адно. І гэтае пачуццё віны, якое нават тым, хто быў побач, знаёмае – памнажаецца ў дзясяткі разоў. І для некаторых яно мацней за страх, атрымліваецца.
Наагул, тэма, як правільна спачуваць іншым – асобная і вельмі няпростая. Яшчэ раней я бачыла некалькі допісаў у сацсетках ад людзей розных пакаленняў, якія пісалі, што ім не падабаецца ў спачуваннях. Калі сабраць усё, што іх раздражняла ў спіс, ён расцягнецца пунктаў на 50.
Цяпер мяне палохае неабходнасць спачуваць, бо я прыгадваю ўсё, што чытала, пачало падавацца, што я проста не здольная суцешыць некага як мае быць. Таму стараюся пазбягаць гэтага, наколькі магчыма.
Разумею, што гэта не выйсце, і атрымліваецца, што я нібыта ігнарую чужы боль, хоць гэта зусім не так, але іншага варыянту для сябе пакуль не прыдумала, – тлумачыць Алена.
Ілюстрацыя: 1387.io
«Радаўніца свята без містыкі»
Малады эмігрант Андрусь таксама згодны з думкай, што на адлегласці больш перажываеш за тых, хто застаўся дома, чым за сябе:
– Ёсць вялікая розніца ці пра сваю смерць, ці пра чужую ідзе гаворка. Але на самой справе, да сваёй смерці я стаўлюся філасофскі: калі штосьці здарыцца, ну што ўжо зрабіць, – усміхаецца хлопец. – А вось думкі, што я наўрад ці ўжо ўбачу дзядулю і бабулю і тое, што раней ці пазней я нават на іх пахаванні буду толькі па скайпе, час ад часу грызуць.
А само свята Радаўніца не мае для мяне ніякага сакральнага сэнсу. Да эміграцыі гэта была нагода сустрэцца з вялікай сямʼёй па лініі таты, упарадкаваць могілкі, узгадаць тых людзей. Але без містыкі.
Наконт жыцця пасля смерці – я хутчэй веру, што мы жывем у людзях, у нашым уплыве на іх жыцці, у іх успамінах пра нас.
Думаю, калі хоць які тагасвет існуе, ён дакладна не будзе падобны да таго, што ўяўляюць людзі, – разважае наш суразмоўца.
А вось па гэтай спасылцы можаш падзяліцца сваімі думкамі і ты. А таксама чытай па тэме: