Беларуская журналістка Таццяна Гусева ўжо больш за два гады жыве ў грузінскім горадзе Батумі. Родны горад жанчыны – Слуцк. Там яна жыла, працавала і гадавала дваіх дзяцей. Пакуль у 2021 годзе не стала зразумела, што заставацца дома – небяспечна. У малодшага сына журналісткі 8-гадовага Ўладзі – аўтызм. Сёлета хлопчык пайшоў у школу, а ягоная мама, якая шмат гадоў змагалася за правы чалавека ў Беларусі, зразумела, што яе зноў чакае барацьба – за права на адукацыю сына ў годных і камфортных умовах. Толькі гэтым разам – у Грузіі. Мы пагутарылі з Таццянай пра тое, з чым давялося сутыкнуцца ў грузінскай школе і наколькі лёгка прабіць сістэму, калі ты – замежнік.
Уладзя. Фота: асабісты архіў Таццяны Гусевай
Хатняе навучанне для дзяцей з аўтызмам у Грузіі не прадугледжанае
Уладкаванне сына ў школу Таццяна пачала ўвесну бягучага года. Спачатку былая случанка збірала інфармацыю, раілася з тымі, хто ўжо мае досвед навучання дзяцей з асаблівымі патрэбамі ў Грузіі.
«Мне моцна дапамагае Агенцыя ЗША па міжнародным развіцці – USAID. Праваабаронца, якая там працуе, грузінка, маці дзіцяці з асаблівасцямі, распавяла мне, якія дакументы я мушу сабраць», – распавядае Таццяна.
Спіс дакументаў для ўладкавання ў грузінскую школу для дзіцяці з сям’і эмігрантаў – самы звычайны: пасведчанне аб нараджэнні дзіцяці, пашпарт аднаго з бацькоў, медычная даведка. Усё з перакладам на грузінскую. Сабраць патрэбны пакет было нескладана.
«Афармленне медычнай даведкі было вельмі простым – на падставе нашых беларускіх медычных дакументаў лекарка ў медцэнтры зрабіла нам даведку для школы. Нам не трэба было праходзіць ніякія псіхіятрычныя камісіі, было дастаткова дакументаў з Беларусі пра дыягназ – яго проста перапісалі. І не псіхіятр, не неўролаг, а звычайны педыятр», – распавядае Таццяна.
Уладзі давялося прайсці толькі адну камісію – мультыдысцыплінарную. На ёй адмыслоўцы ў працы з дзецьмі з асаблівасцямі вызначаюць індывідуальны адукацыйны маршрут. У заключэнні камісіі было пазначана, што навучацца Ўладзя будзе ў самай звычайнай школе, аднак там з ім будуць працаваць спецпедагог, псіхолаг, а таксама ў хлопчыка будзе персанальны асістэнт ці цьютар.
«Наколькі я зразумела, у Грузіі ёсць спецшколы, але туды ідуць вельмі цяжкія дзеці. Дарэчы, хатняе навучанне для дзяцей з аўтызмам тут не прадугледжанае», – зазначае Таццяна.
У Грузіі ў першую чаргу бяруць у школу дзяцей з асаблівасцямі
Мультыдысцыплінарная камісія пакінула прыемнае ўражанне і натхніла беларуску.
«У Беларусі мне даводзілася пераконваць адмыслоўцаў ЦКРНР (цэнтр карэкцыйна-развівальнага навучання і рэабілітацыі), што дзіцяці патрэбны асабісты цьютар. Тут у мяне на старце такіх праблемаў не ўзнікла, таму я вельмі ўзрадавалася і здзівілася», – кажа Таццяна.
Уладзя з настаўніцай. Фота: асабісты архіў Таццяны Гусевай
Для навучання сына журналістка выбрала батумскую школу №3 – яна недалёка ад дому, а акрамя таго, гэтая школа ў пэўным сэнсе ўнікальная – у ёй навучаюцца больш за 50 дзяцей з асаблівасцямі.
«І гэта не толькі дзеці з аўтызмам. Ёсць з парушэннямі зроку, з іншымі праблемамі – там розныя дыягназы. Падчас першых сустрэч нам абяцалі, што з дзецьмі будуць працаваць спецыялісты, і гэта стварала прыемнае ўражанне», – кажа Таццяна.
Асобна журналістка зазначае, што ў Грузіі складана трапіць у дзяржаўную школу з рускай мовай навучання – так званы «рускі сектар»: такіх школ у Батумі толькі дзве. Але дзеці з асаблівасцямі маюць прыярытэт і гарантыю таго, што іх прымуць – яны падаюць дакументы першым патокам. Потым падаюцца бацькі, у якіх ужо вучацца іншыя дзеці ў гэтай школе, і толькі пасля – усе астатнія.
«Таму, калі я падала ў сакавіку дакументы ў школу, то выдыхнула, і ўжо думала, што няма пра што непакоіцца», – прыгадвае жанчына.
У чэрвені прайшоў бацькоўскі сход для бацькоў дзяцей з асаблівасцямі.
«Выступалі розныя спецыялісты, адміністрацыя школы запэўнівала нас, што ў іх ёсць досвед працы з такімі дзецьмі. Нам сказалі, што нас яшчэ асобна паклічуць, каб пазнаёміцца з дзецьмі. Сама школа таксама зрабіла прыемнае ўражанне – у ёй ёсць 2 рэсурсныя класы для дзяцей з асаблівасцямі, дзе спецпедагог можа праводзіць заняткі. Там ёсць цікавыя цацкі, прыгожыя кніжкі. Усё гэта новае, дзецям падабаецца, Адзінае – нам сказалі, што цьютараў у іх няма, і как бы шукалі іх самі», – распавядае Таццяна, як прайшоў першы этап уладкавання ў школу.
Навучальны год распачаўся без спецпедагогаў і персанальных асістэнтаў
Таццяна з Уладзям. Фота: асабісты архіў Таццяны Гусевай
Аднак прыйшоў верасень, а асабіста пазнаёміцца ў школу так ніхто і не клікаў. Бацькоўскі сход прайшоў толькі за тры дні да пачатку навучальнага года. Паступова Таццяна стала разумець, што далёка не ўсё будзе так добра, як здавалася на пачатку. На сходзе бацькі даведаліся, што ў класе будзе 29 дзяцей, што настаўніца, якая будзе класнай кіраўнічкай, ніколі не працавала з першым класам. Акрамя таго, усцяж не было асістэнтаў – іх не маглі знайсці, бо нібыта мала спецыялістаў, якія валодаюць расейскай мовай.
«Я шукала асістэнта ўсё лета, як нам і сказалі ў чэрвені, не сядзела проста так. Знайшла чалавека, які меў досвед працы з дзецьмі з аўтызмам. Дарэчы, у адрозненні ад Беларусі, у Грузіі такі асістэнт не абавязаны мець педагагічную адукацыю, – кажа Таццяна. – Я была гатовая даплачваць асістэнту, бо афіцыйны заробак такі нізкі, што проста смешна».
Аднак асістэнту, якога знайшла Таццяна, дырэктарка школы працаваць не дазволіла – спаслалася на тое, што пакуль яшчэ не наняла спецпедагогаў, якія мусяць кіраваць асістэнтамі. Спецпедагог у грузінскай школе – гэта як лагапед-дэфектолаг у беларускай, тлумачыць Таццяна. Ён складае праграму для дзяцей з асаблівасцямі, паводле якой іх і суправаджае асістэнт. Гэтых спецпедагогаў у школе не было, хоць навучальны год ужо мусіў распачынацца.
Яшчэ адна прычына, па якой дырэктарка не ўзяла асістэнта, якога знайшла Таццяна – ягонае расейскае грамадзянства і няведанне грузінскай мовы.
«Я адказвала на гэта, што, па-першае, мой сын у рускім сектары, дзе грузінская мова непатрэбная, а па-другое, мой асістэнт як раз вучыў грузінскую мову, – распавядае мама Ўладзі. – Тады мне сталі казаць, што ён мусіць прайсці курсы па працы з дзецьмі з аўтызмам і самастойна іх аплаціць. І пакуль яны ўсё гэта цягнулі, гэты чалавек знайшоў іншую працу, і мы з ім развіталіся».
«Я тыдзень прасядзела ў класе з сынам. Уражанне было жахлівым»
15 верасня ў Грузіі распачынаецца навучальны год. Урачыстай лінейкі ў школе, куды пайшоў Уладзя, не было – дзеці з бацькамі адразу пайшлі ў клас.
«Калі 29 дзяцей разам з бацькамі і сваякамі набіліся ў клас, там можна было проста страціць прытомнасць», – кажа Таццяна.
Уладзя. Фота: асабісты архіў Таццяны Гусевай
На першы тыдзень навучальнага года Таццяна ўзяла адпачынак на працы, каб самастойна суправаджаць сына ў школу. Жанчына спадзявалася, што пытанне з асістэнтам за гэты час вырашыцца.
«Увесь тыдзень я прасядзела з сынам у класе. Уражанне было жахлівае. Я сядзела за апошняй партай са сваім сынам і не чула таго, што казала настаўніца. А як я магла штосьці тлумачыць дзіцяці, калі я сама не чула? А асістэнта не было, – распавядае Таццяна. – Напрыканцы тыдня мы з бацькамі сабраліся ўчацвярых і пайшлі да дырэктаркі, каб даведацца, дзе спецпедагогі і калі будуць асістэнты. Дыялогу не атрымалася».
Пад ціскам бацькоў дырэктарка наняла спецпедагогаў, аднак з асістэнтамі пытанне ніяк не вырашалася. Таццяна самастойна знайшла другога асістэнта – з педагагічнай адукацыяй, з грамадзянствам Грузіі. Аднак калі яны разам прыйшлі да дырэктаркі і пачалі абгаворваць пытанне заробку, высветлілася, што плаціць будуць усяго 240 лары (89$) замест 400 (148$), якія агучвала супрацоўніца мультыдысцыплінарнай камісіі, і што суправаджэнне будзе не індывідуальнае, а групавое – асістэнтка будзе працаваць адразу з двума дзецьмі. У выніку кандыдатка адмовілася ад такіх умоваў.
Праз некаторы час адміністрацыя школы сама знайшла асістэнтку адразу для дваіх дзяцей з аўтызмам у класе. Таццяне не сказалі ні ейнае імя, ні адукацыю.
«Я ўжо пазней высветліла, што адукацыя юрыдычная. Гэтая дзяўчына не прайшла інструктаж, яе проста кінулі на гэтую пасаду і ўсё. Яна не валодае методыкай, не ведае, як з гэтымі дзецьмі працаваць. Яе проста прывялі на ўрок, нават не прадставілі дзецям, абышліся з імі як з нейкімі прадметамі, – кажа Таццяёна. – Яны такім чынам парушылі заканадаўства. У дзіцяці з аўтызмам магла здарыцца істэрыка. Рэакцыя на тое, што побач з табой саджаюць незнаёмага чалавека, магла быць якой заўгодна».
«Любое дзіця, і без ВНЖ і грамадзянства, мае права на адукацыю»
Таццяна зноў пайшла да адміністрацыі – запытацца, што адбываецца, і на якой падставе выдзелены групавы асістэнт, калі ў асабістым маршруце прапісана, што патрэбны індывідуальны?
«Я прапаноўвала пісаць у Міністэрства адукацыі, прасіць больш грошай на асістэнтаў, каб было з чаго плаціць заробак. Мне пачалі казаць, што няма куды пасадзіць персанальнага асістэнта, што калі даць мне, то кожны захоча, – распавядае жанчына. – Мне казалі, каб я адпусціла, каб не імкнулася кантраляваць усё на свеце».
Таццяна з Уладзям. Фота: асабісты архіў Таццяны Гусевай
Таццяну ўсё гэта моцна засмучала, яна нават сумнявалася, што ўвогуле мае нейкія правы як эмігрантка. Але потым беларуска раззлавалася і вырашыла, што так гэтага не пакіне. І пачала барацьбу.
«Адна маці мне казала – вы ў чужой краіне і не маеце права штосьці тут патрабаваць. Я ёй параіла паглядзець усеагульную дэкларацыю правоў чалавека і пераканацца, што любое дзіця мае права на адукацыю, у тым ліку – дзіця з асаблівасцямі. Вельмі важна, каб усе бацькі ўсведамлялі, што дзе б яны ні апынуліся, іхнае дзіця мае права на адукацыю ў любой краіне. Нават калі ў іх няма ВНЖ, грамадзянства, а яны самі – эмігранты ці экспаты», – кажа наша суразмоўца.
Таццяна напісала ліст у Міністэрства адукацыі аўтаномнай рэспублікі Аджарыя і ў Міністэрства адукацыі Грузіі, у якім распавяла пра сітуацыю і пералічыла ўсе правы дзіцяці, якія былі парушаныя ў батумскай школе: адсутнасць псіхолага, персанальных асістэнтаў, лагапеда, спецпедагога (нанятая дырэктаркай спецпедагог адразу сышла на бальнічны). Супрацоўнікі USAID дапамаглі Таццяне перакласці ліст на грузінскую мову.
«З Міністэрства адукацыі Аджарыі я атрымала адпіску, нічога па сутнасці. Амаль такі ж ліст прыйшоў з Міністэрства адукацыі ў Тбілісі», – распавядае журналістка.
«Я сама тлумачыла спецпедагогу і асістэнту, як матываваць дзіця да вучобы»
Уладзя. Фота: асабісты архіў Таццяны Гусевай
Таццяна зноў пайшла да праваабаронцаў, у мультыдысцплінарную камісію, дала інтэрв’ю грузінскім медыям.
«Справа ў тым, што пра сітуацыю з адукацыяй дзяцей з аўтызмам і ўвогуле з асаблівасцямі ў Грузіі трэба не проста казаць, а ўжо крычаць, – кажа журналістка. – Грузінская праваабаронца распавядала мне, што да нядаўняга часу такіх дзяцей – з інваліднасцю, з асаблівасцямі – у Грузіі проста хавалі ад грамадства. Гэтыя дзеці не хадзілі ў школу, нават калі яна была побач з домам. Хатняй адукацыі таксама не было. Маніторынг праваабаронцаў выявіў жахлівыя рэчы – людзі, якім па 20-30 гадоў, не ўмелі чытаць і пісаць. А хавалі ад грамадства таму, што баяліся, што іншыя дзеці з гэтай сям’і не створаць сем’і – з імі будуць баяцца будаваць адносіны, каб не нарадзілася дзіця з інваліднасцю».
Цяпер такія дзеці ходзяць у школы, але як з імі працаваць, дагэтуль ніхто не ведае, нават спецпедагогі і асістэнты, зазначае Таццяна.
«На гэтым тыдні мне тэлефануе са школы спецпедагог і кажа: вашае дзіця плача. Напэўна, у яго штосьці баліць. Мы не ведаем, што рабіць, кажа, – распавядае маці Уладзя. – Ці асістэнтка тэлефануе і кажа – ён стаў на стул у класе – што мне рабіць? А што я адкажу? Кажу – ну няхай стаіць. Пасля прыходжу і бачу – ягонае месца ля сцяны, побач сядзіць асістэнтка, потым другі хлопчык. То бок, Уладзя заціснуты. Гэта холдынг – стрымліванне. Забаронены прыём для ўсіх дзяцей. Калі я ўбачыла гэта, загадала перасадзіць яго так, каб ён мог уставаць».
Таццяна распавядала спецпедагогу і асістэнтцы, як матываваць дзіця да навучання:
«Напрыклад, Уладзю вельмі падабаецца рэсурсны клас. Дык можна было б паабяцаць, напрыклад, калі ты спакойна пасядзіш на ўроку, мы пойдзем у гэты клас. Ці я прыносіла слодычы. Ва Уладзі шырокі спектр зацікаўленасцяў, таму яго можна зацікавіць. Таксама трэба ўвесь час сачыць за выкананнем, хваліць, дапамагаць, штосьці прыдумляць. Усё гэта я сама ім тлумачыла».
Дырэктарка школы: «Праблема ў тым, што прэтэнзіі адносна працэсу адукацыі прад’яўляе не мясцовае насельніцтва»
Таццяна дамаглася, каб на ўрок прыйшла прадстаўніца мультыдысцыплінарнай камісіі.
«Пасля гэтага візіту яна мне сказала – так, вашаму дзіцяці патрэбны персанальны асістэнт, – кажа журналістка. – Яна паабяцала паразмаўляць з кіраўніцтва і запэўніла, што яны будуць дамагацца прызначэння асабістага асістэнта».
Паралельна Таццяна застаецца на сувязі з праваабаронцамі. Яны яе моцна падтрымліваюць, казалі, што можна падрыхтаваць яшчэ адзін ліст у Міністэрства, а потым, калі зноў не будзе выніку, нават пайсці ў суд.
«У чым адрозненні ад Беларусі – праваабаронцы тут могуць спакойна працаваць. І яны мне адразу сказалі: усё будзе, але не так хутка, як хочацца. Яны таксама сустракаліся з дырэктаркай. Я думаю, што тут праваабаронцаў чуюць. Напрыклад, яны ініцыявалі сустрэчу з міністрам адукацыі Аджарыі па нашай тэме, і абяцалі мяне запрасіць на гэтую сустрэчу, – кажа Таццяна. – Яны імкнуцца дапамагаць, у іхным офісе ніколі не бывае пуста, увесь час прыходзяць нейкія людзі».
Уладзя. Фота: асабісты архіў Таццяны Гусевай
Змагаецца беларуская журналістка пераважна адна, іншыя бацькі дзяцей з асаблівасцямі хоць і падтрымліваюць яе, аднак адкрыта адстойваць свае правы не надта гатовыя.
«Адна маці мне сказала, што пашкадавала, што падпісала той ліст у Міністэрства адукацыі, маўляў, трэба было ісці грузінскім шляхам і дамаўляцца. Але як можна дамаўляцца, калі адміністрацыя цябе проста не чуе? Я выкарыстала законны шлях, і ясна, што дырэктарку ў выніку тузалі, ёй давялося даваць каментары журналістам, і ўсё роўна пайшоў нейкі варушняк, – кажа Таццяна. – Наконт інтэрв’ю, што мяне зачапіла – батумскаму парталу дырэктарка сказала, што праблема ў тым, што прэтэнзіі адносна працэсу адукацыі прад’яўляе не мясцовае насельніцтва. Мяне гэта вельмі моцна зачапіла. Бо якая розніца? З такімі ж праблемамі сутыкаюцца бацькі грузінскіх дзяцей. Яны маўчаць, я думаю, бо некаторыя не ведаюць сваіх правоў, а некаторыя стаміліся змагацца з сістэмай. Ім сказалі, што нічога не атрымаецца, і людзі скарыліся і апусцілі рукі».
«Рабі немагчымае, рабі, як не бывае, рабі, як ніхто не робіць, і тады пераможаш»
Адна з супрацоўніц мультыдысцыплінарнай камісіі пераконвала Таццяну, што яна не здолее дамагчыся персанальнага суправаджэння для сына, бо ў Грузіі так не робіцца.
«Я ёй у адказ прывяла словы Уладзіміра Караткевіча: рабі немагчымае, рабі, як не бывае, рабі, як не робіць ніхто – і тады пераможаш, – кажа маці Уладзі. – Гэта стала маім слоганам па жыцці, бо ніхто больш не будзе абараняць мае правы. І калі Грузія хоча ў Еўразвяз, а яна хоча, то пачынаць трэба з адукацыі, я лічу».
Таццяна кажа, што часта чуе парады з’язджаць у Польшчу ці іншую краіну Еўразвязу, маўляў, там ёсць і дапамога на дзіця, і больш спецыялістаў і ўвогуле магчымасцяў для добрай адукацыі. Аднак наша суразмоўца на гэта адказвае, што няма ідэальнай краіны, і што другая эміграцыя можа стаць занадта цяжкім стрэсам для Уладзі.
«Я цяпер не гатовая пачынаць з нуля новую эміграцыю. Майму дзіцяці было няпроста і да Грузіі адаптавацца. І калі мы ўсё гэта перажылі, адаптаваліся нарэшце, я не гатовая наноў прайсці гэты шлях. Ідэальнай краіны для жыцця няма. Паўсюль трэба змагацца. І я думаю, што цяпер, калі я змяню гэтую сітуацыю для свайго сына, я змяню яе для вялікай колькасці іншых дзяцей тут», – кажа журналістка.
«Любая сістэма змяняецца пад ціскам»
У выніку варушняка, які падняла Таццяна, у школе з’явіўся псіхолаг, а супрацоўніца мультыдысцыплінарнай камісіі звязалася з міністрам адукацыі ў Тбілісі. Той сказаў ёй, што для дырэктаркі школы будзе прадстаўленая адмысловая форма, якую яна мусіць запоўніць, каб атрымаць дадатковае фінансаванне на асабістых цьютараў для дзяцей з асаблівымі патрэбамі. На гэтым справа пакуль спынілася, аднак Таццяна не збіраецца апускаць рукі, пакуль не дасягне сваёй мэты – персанальнага асістэнта для свайго сына.
«Любая сістэма змяняецца пад ціскам. Калі выйшаў матэрыял пра нашую гісторыю ў мясцовых СМІ, у каментарах напісалі штосьці кшталту «хай едзе ў Беларусь і там змагаецца». Дык мы там змагаліся. Там была вельмі складаная сітуацыя з навучаннем дзяцей з аўтызмам, і тое, што мы маем цяпер – гэта вынік працы бацькоў – яны ўсё рухалі і змянялі, станавіліся праваабаронцамі, спецыялістамі», – кажа журналістка.
Таццяна перакананая, што Грузіі трэба ісці тым жа шляхам. Бацькі мусяць аб’ядноўвацца, каб адстаяць правы дзяцей на адукацыю. Дзяцей з асаблівымі патрэбамі з кожным годам больш і больш. Хоць, зрэшты, на думку беларускай журналісткі, кожнае дзіця асаблівае, бо і ў так званых норматыповых узнікаюць розныя праблемы. І толькі бацькоўская салідарнасць і намаганні прымусяць дзяржаву выконваць правы дзяцей і ствараць для іх камфортныя ўмовы, у прыватнасці – для атрымання адукацыі.